Jak chronić swoją pracę?

1. Program, strona internetowa, grafika - przedmioty praw autorskich

Zgodnie z obowiązująca ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych, utworem jest "każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia". Każdy utwór jest zaś przedmiotem zarówno osobistych jak i majątkowych praw autorskich, podlegających ochronie.

Na ten stan rzeczy nie ma wpływu fakt, że dane dzieło istnieje tylko w formie elektronicznej - ustawa wprost podaje program komputerowy jako jeden z podstawowych przykładów utworów. Obok niego w tym wyliczeniu znaleźć można także fotografię i dzieło plastyczne, z czego wnioskować można, że także tworzone komputerowo grafiki czy animacje mogą być przedmiotem praw autorskich twórcy. Nie ulega również wątpliwości, że podobnej ochronie podlega strona internetowa, jako dzieło stanowiące swoistą wypadkową między programem (kod, zastosowane skrypty, etc.), dziełem literackim (treść), a dziełem plastycznym (layout).

Prawa autorskie dzielą się na osobiste, które, zgodnie z ustawą, chronią więź twórcy z utworem, a także majątkowe, związane z możliwością czerpania korzyści materialnych ze swojego dzieła. W przypadku programów komputerowych, podstawowym prawem osobistym jest prawo do autorstwa utworu i do oznaczenia go swoim nazwiskiem lub pseudonimem, a także do udostępniania go anonimowo. Uprawnienia te są niezbywalne.

Tylko majątkowe prawa autorskie mogą być przedmiotem obrotu - w przypadku utworów elektronicznych stanowią je, przede wszystkim, prawo do trwałego lub czasowego zwielokrotnienia programu komputerowego w całości lub w części, prawo do wprowadzania zmian w programie, z zachowaniem praw osoby, która tych zmian dokonała, oraz prawo rozpowszechniania, w tym użyczenia lub najmu, programu komputerowego lub jego kopii.

2. Licencja i umowa o przeniesienie praw autorskich - czym są?

Majątkowe prawa autorskie są przedmiotem obrotu - mogą zostać więc zbyte osobie trzeciej na podstawie umowy o trwałe lub czasowe przeniesienie praw autorskich. Z kolei licencja jest to umowa o korzystanie z danego utworu (a więc także programu czy grafiki).

Wyjątkowo istotnym punktem wspólnym obydwu takich umów jest wynikające z ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych zastrzeżenie, iż obejmują one jedynie pola eksploatacji wyraźnie w nich zaznaczone. Nie istnieje więc możliwość przekazania w sposób ogólny "wszystkich praw autorskich" lub zezwolenia licencjobiorcy na "pełne" korzystanie z danego utworu. Ustawodawca zadbał, by strony umów, których celem jest odpłatne ograniczenie władzy autora nad jego dziełem musiały w sposób jak najbardziej przemyślany i konkretny uregulować zakres tego ograniczenia. Rozwiązanie takie, z jednej strony, chroni autora przed nieprzemyślanym i pochopnym wyzbyciem się faktycznych i potencjalnych korzyści materialnych, związanych ze stworzonym przez niego utworem, z drugiej w znacznym stopniu zwiększa poziom skomplikowania tego typu umów.

Właściwe określenie zakresu autorskich praw majątkowych, które obejmuje umowa o ich przeniesienie lub umowa licencyjna jest więc wyjątkowo istotne, ale także trudne i wymaga specjalistycznej wiedzy prawniczej. W większości sytuacji przy sporządzaniu takiej umowy lub przed jej podpisaniem, warto zasięgnąć porady prawnika - specjalisty w dziedzinie praw autorskich.

3. Współautorstwo dzieła elektronicznego - kto i do czego ma prawo

Jedną z podstawowych zasad regulujących autorskie prawa osobiste jest ich bezwzględna niezbywalność - nabywa je zawsze i wyłącznie twórca i to jemu i tylko jemu mogą one przysługiwać. Ustawodawca, wychodząc z założenia, że autorskie prawa osobiste stanowią odzwierciedlenie więzi, łączącej autora z jego utworem, trwale po powiązał prawo do autorstwa dzieła i do oznaczenia go swoim nazwiskiem lub pseudonimem z osobą, która je stworzyła. Okoliczność ta może wydawać się oczywista w sytuacji, w której jeden autor tworzy pogram czy grafikę i rozpowszechnia ją jako swoje dzieło - należy jednak pamiętać, że nawet w sytuacji, w której sprzeda całość autorskich praw majątkowych do swojego produktu innemu podmiotowi, ma prawo oczekiwać, że jego autorstwo będzie odpowiednio zaznaczane.

Inaczej wygląda sytuacja w przypadku współautorstwa, zarówno przez grupę współpracujących twórców, jak i przez podwykonawcę, zajmującego się, w ramach dodatkowego zlecenia, wykonaniem jednego z elementów większej całości. Także i w tej sytuacji obowiązkiem osoby wykorzystującej dany program, choćby prawa do tego uzyskała z mocy prawa, nie na podstawie osobnej umowy (patrz niżej) jest zaznaczenie osoby współautora, o ile tylko życzy sobie ona tego.

Należy także pamiętać o regulacji, zgodnie z którą prawa majątkowe do programu stworzonego przez pracownika w ramach wykonywania przez niego swoich zadań, przysługują pracodawcy, o ile umowa nie stanowi inaczej. Kwestia ta ma istotne znaczenie z dwóch podstawowych względów. W pierwszej kolejności oznacza to, że jeżeli umowa o pracę nie stanowi inaczej, tworząc program komputerowy w ramach wykonywania obowiązków dla pracodawcy musimy mieć świadomość, że wszelkie prawa autorskie z mocy prawa nie będą nam przysługiwać. Należy podkreślić, że kwestia ta dotyczy wyłącznie praw majątkowych, nie zaś osobistych.. Drugim aspektem powyższej regulacji jest to, że dotyczy ona tylko wykonywania programu w ramach stosunku pracy, nie obejmuje więc innych form działania na rzecz innej osoby, jak choćby na podstawie umowy zlecenia (świadczenia usług) czy umowy o dzieło. W takiej sytuacji, zlecający, by zapewnić sobie pełną kontrolę nad majątkowymi prawami autorskimi do nowopowstałego dzieła, powinien zawrzeć ze współtwórcą programu umowę o przekazanie praw (patrz: Licencja i umowa o przeniesienie praw autorskich - czym są?).

4. Dozwolony użytek programów komputerowych

W ustawie o prawach autorskich istnieją pewne ograniczenia autorskich praw majątkowych, których celem jest zapewnienie osobie uprawnionej do korzystania z programu możliwości pełnego i skutecznego korzystania ze swoich praw.

W pierwszej kolejności, zezwolenia uprawnionego z tytułu majątkowych praw autorskich nie wymaga sporządzenie kopii zapasowej programu komputerowego, o ile jest to niezbędne do korzystania z niego. Dzięki tej regulacji, osoba nabywająca program uprawniona jest do skopiowania jego części lub całości (czy to przez powielenie nośnika optycznego czy poprzez zapisanie go na dysku), jeżeli bez tego nie jest możliwe korzystanie z utworu. Należy jednak zastrzec, że "niezbędność" bardzo często rozumiana jest wąsko - jeżeli dystrybutor oprogramowania zobowiązuje się np. dostarczyć bezzwłocznie dodatkową kopię programu w przypadku zniszczenia zakupionego egzemplarza, należy uznać, że wytworzenie kopii rezerwowej nie jest niezbędne. Istotne jest także zastrzeżenie ustawowe, zgodnie z którym jeżeli umowa licencyjna nie stanowi inaczej, kopia zapasowa nie może być używana równocześnie z pierwotnym egzemplarzem - regulacja ta nie uprawnia więc nabywcy do korzystania z tego samego programu na więcej niż jednym stanowisku.

Dozwolone jest także szeroko rozumiane analizowanie gotowego programu (a więc obserwowanie jego funkcjonowania, badanie i testowanie zasady działania etc.), o ile wykonywanie jest w trakcie wprowadzania, wyświetlania, stosowania, przekazywania lub przechowywania programu. Uzyskane w ten sposób informacje mogą być wykorzystywane właściwie bez ograniczeń, o ile tylko nie naruszają praw autora - nie można więc kopiować elementów kodu czy całości skryptu, jednak stosowanie samych rozwiązań danego problemu i idei jest w pełni dozwolone. Rozwiązanie to jest zgodne z założeniami ochrony prawnoautorskiej programów w Polsce, zgodnie z którymi przedmiotem praw autorskich jest program jako taki, zaś idee i zasady leżące u podstaw jego funkcjonowania nie podlegają ochronie.

Zgody uprawnionego z tytułu autorskich praw majątkowych nie wymaga też dekompilacja programu (reverse engineering), o ile przebiega w ściśle określonych warunkach i ma na celu osiągnięcie konkretnego celu. Takie czynności może przeprowadzać wyłącznie osoba uprawniona do korzystania z programu (np. licencjobiorca, nabywca egzemplarza programu etc.) lub osoba działająca na jego rzecz, jeżeli jej celem jest umożliwienie współdziałania z innym programem komputerowym, a odpowiednie informacje nie są łatwo dostępne w innym źródle. Należy ponadto zaznaczyć, że działania takie muszą ograniczać się wyłącznie do niezbędnego zakresu. Ustawodawca jednoznacznie wyklucza wykorzystywanie tak uzyskanych informacji do celu innego niż zapewnienie funkcjonowania innemu programowi (w szczególności poprzez wytwarzanie programu konkurencyjnego, a ponadto wyłącza możliwości przekazywania ich osobom trzecim.